OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

Do najważniejszych cech środowiska przyrodniczego nadleśnictwa należy jego położenie. Strefa przejściowa między dużymi jednostkami podziałów przyrodniczych (przyrodniczo-leśnego, geobotanicznego, fizyczno-geograficznego) charakteryzuje się zmiennymi elementami środowiska. W Nadleśnictwie Opoczno ta różnica widoczna jest między obrębami leśnymi. Wg podziału geobotanicznego, granica między działem Mazowiecko-Poleskim, a działem Wyżyn Południowopolskich przebiega podobnie jak granica obrębów leśnych, co wpływa na zróżnicowanie obrębów pod względem występowania niektórych zbiorowisk leśnych. Dotyczy to głównie występowania  w obrębie Opoczno zbiorowisk z udziałem buka i jodły.
Wg podziału przyrodniczo-leśnego granica między Krainą Mazowiecko-Podlaską a Małopolską przebiega północnym skrajem obrębu Brudzewice.
Ważnym elementem wpływającym na stan środowiska przyrodniczego są jego walory przyrodnicze oraz obszary objęte ochroną. Zostały one szczegółowo omówione w programie ochrony przyrody. Na obszarze nadleśnictwa znajdują się dwa rezerwaty przyrody. Północą część obrębu Brudzewice obejmuje Spalski Park Krajobrazowy a wśród lasów występują bagienka chronione w większości jako użytki ekologiczne. Na gruntach nadleśnictwa znajdują się liczne stanowiska chronionych gatunków roślin – omówione w programie ochrony przyrody.
Duże znaczenie dla gospodarki leśnej i stanu środowiska przyrodniczego ma stopień rozczłonkowania lasów. W Nadleśnictwie Opoczno wyróżnić można dwa odmienne pod tym względem obszary. Pierwszy to obręb Brudzewice – w zasadzie jeden kompleks leśny choć o dość nieregularnych granicach, będący pozostałością Puszczy Pilickiej. Obszar obrębu Opoczno obejmuje natomiast liczne, różnej wielkości kompleksy leśne.
Nadleśnictwo Opoczno charakteryzuje się niewielkim udziałem leśnych siedlisk hydrogenicznych, zwłaszcza bagiennych, zajmujących jedynie 373 ha czyli ok. 2,8% powierzchni leśnej. Niewielki jest również udział śródleśnych bagienek i torfowisk. Siedliska takie występują co prawda poza gruntami nadleśnictwa (Błota Brudzewickie, czy łąki Kuligowskie) ale są one w znacznym stopniu przekształcone. Na terenie nadleśnictwa do cenniejszych obszarów torfowiskowych należy obszar torfowiska Ceteń.

RZEŹBA TERENU

Najważniejszym elementem charakterystyki geomorfologii obszaru nadleśnictwa jest jego położenie w strefie przejściowej między dwoma podprowincjami (Kondracki 2002). Niewielka, północną część terenu leży w Podprowincji Nizin Środkowopolskich, których rzeźba jest kształtowana przez pokrywy osadów czwartorzędowych, powstałych w trakcie ustępowania lodowca. Południowa część obszaru nadleśnictwa, w tym cały obręb Opoczno i część obrębu Brudzewice, jest położona w Podprowincji Wyżyny Małopolskiej. Osady czwartorzędowe tracą tutaj swoją miąższość, a na powierzchni pojawiają się utwory trzeciorzędowe i starsze.
Na obszarze nadleśnictwa dominują formy powstałe w trakcie akumulacji lodowcowej i rzeczno-lodowcowej. Są to tak zwane równiny denudacyjne moreny dennej i pozostałych form polodowcowych. W dolinach rzecznych występują utwory akumulacji rzecznej, równiny teras akumulacyjnych i erozyjno-denudacyjnych. W południowej części nadleśnictwa występują na powierzchni formy wyżynne z resztkami osadów czwartorzędowych na skałach mezozoicznych.

SIEDLISKA PRZYRODNICZE

Kwaśne buczyny

Są to ubogie lasy bukowe, wykształcające się na siedliskach LMśw, rzadziej Lśw, a wyjątkowo BMśw. Drzewostan jest zdominowany przez buka, domieszkę stanowi dąb bezszypułkowy, grab. Dolne warstwy są słabo wykształcone. W runie dominuje śmiałek pogięty, trzcinnik leśny, i kosmatka owłosiona. Licznie występują również: borówka czarna, szczawik zajęczy, przetacznik leśny oraz mszaki i porosty. Fitosocjologicznie określane są jako zespół Luzulo pilosae-Fagetum. Na terenie nadleśnictwa siedliska te są najczęściej zajęte przez drzewostany sosnowe.
Grąd subkontynentalny
Grądy, są to silnie zróżnicowane, wielogatunkowe lasy liściaste i mieszane, wykształcające się na żyznych siedliskach Lśw, Lw rzadziej LMśw i LMw. Drzewostan jest zróżnicowany warstwowo: górne piętro tworzy zazwyczaj dąb szypułkowy, lipa, klon, grab, jawor. W dolnym piętrze dominują gatunki z drzewostanu, głównie grab. Bogato rozwinięty jest podszyt złożony z: kruszyny, leszczyny, trzmieliny i in. Warstwa runa to przede wszystkim wczesne geofity wiosenne: zawilec gajowy, miodunka ćma, przylaszczka pospolita, kokorycze, ziarnopłon wiosenny itp. Później kwitną: gwiazdnica wielkokwiatowa, czworolist pospolity, szczyr trwały, marzanka wonna i in. Fitosocjologicznie siedlisko odpowiada zespołowi Tilio-Carpinetum.
Na terenie nadleśnictwa jest to prawdopodobnie najliczniej reprezentowane siedlisko przyrodnicze z listy „siedlisk naturowych". Obszar nadleśnictwa leży w zasięgu jodły i buka, gatunków mezotroficznych również bardzo często wchodzących w skład grądów. Siedliska grądów, z dominującą jodłą, bardzo częste w południowej części obrębu Opoczno np. w rezerwacie Jodły Sieleckie, są czasem opisywane jako podzespół Tilio-Carpinetum abietosum, lub odmiana małopolska grądu.
Wykazana w tabeli powierzchnia siedliska 9170 jest niewielka, ponieważ dotyczy wyłącznie siedlisk dobrze wykształconych podanych w literaturze. Powierzchnia siedlisk leśnych odpowiadających grądom jest znacznie większa z tym że większość grądów jest przekształcona przez lite drzewostany sosnowe.

Bory i lasy bagienne – siedlisko priorytetowe

Łatwo identyfikowalne siedlisko, wykształcające się na siedliskach LMb. Na obszarze nadleśnictwa nie występują klasyczne bory bagienne, wykształcające się na torfowiskach wysokich. Zbliżone charakterystyką do lasów bagiennych są siedliska LMb z panująca brzozą omszoną, nawiązujące fizjonomicznie do spotykanego na Pomorzu zespołu brzeziny bagiennej Betuletum pubescentis.

Łęg olszowo-jesionowy – siedlisko priorytetowe

Siedlisko zajmujące doliny cieków wodnych, zwykle wykształcające się na glebach mułowych, torfowo-mułowych, murszowych bądź madach rzecznych, na typach siedliskowych lasu OlJ, Lw lub Ol (na glebach nie torfowych). Od olsów, odróżnia je przede wszystkim typ gospodarki wodnej, charakteryzujący się licznymi zalewami powierzchniowymi lub ruchomymi wodami gruntowymi. W drzewostanie powinien dominować jesion ze współudziałem olszy czarnej i dębu szypułkowego, jednak obecnie, w wyniku panującej choroby jesionów, są to praktycznie lite drzewostany olszowe. W runie rosną wysokie zioła i trawy: pokrzywa zwyczajna, niecierpek pospolity oraz drobnokwiatowy, kostrzewa olbrzymia a także inne rośliny: podagrycznik pospolity, czartawa pospolita, czyściec leśny i błotny, śledziennica skrętolistna, kuklik pospolity. Bujnie rozwinięta może być warstwa krzewów. Tworzą ją: kruszyna, porzeczka czarna, kalina, leszczyna pospolita, trzmielina zwyczajna, bez czarny. W warunkach nadleśnictwa, prawidłowo wykształcone łęgi zajmują nieznaczną powierzchnię, głównie ze względu na zbyt mały udział jesionu oraz dominację olszy. W warunkach przesuszenia łęgi ulegają procesom grądowienia – związanego z pojawianiem się graba oraz innych gatunków mezotroficznych. Z kolei w wyniku uruchomienia wód gruntowych, łęgi mogą się tworzyć z olsów. Siedliska łęgów olszowo-jesionowych pozostają  więc w dynamicznej równowadze z grądami i olsami.

Sosnowy bór chrobotkowy – siedlisko priorytetowe

Występuje na skrajnie ubogich, piaszczystych glebach, określanych typologicznie jako Bs lub uboga forma Bśw, wykształcona na glebach typu arenosol inicjalny. Drzewostan tworzy sosna niskiej bonitacji, z nieznaczną domieszką brzozy brodawkowatej. Podszyt jest bardzo nieliczny, zazwyczaj składa się z sosny, jałowca i brzozy. Pokrywa ma charakter mszysto-chrobotkowy, z dominacją gajnika lśniącego, rokietu pospolitego oraz różnych gatunków chrobotków. Z roślin zielnych spotykamy borówkę brusznicę i czernicę,  śmiałka pogiętego, kostrzewę owczą i in. Fitosocjologicznie siedlisko odpowiada zespołowi Cladonio-Pinetum.
Suche bory chrobotkowe być może są częściowo warunkowane przez stosowany dawniej model gospodarki w lasach prywatnych, polegający na wygrabianiu ścioły oraz przebierowym użytkowaniu pojedynczych drzew. Niewielkie płaty siedliska występują w centralnej części obrębu Brudzewice (oddz.: 97, 98, 147, 148) oraz w obrębie Opoczno (oddz.: 67, 164, 157).

Ciepłolubne dąbrowy – siedlisko priorytetowe

    Świetlistą dąbrowę tworzą drzewostany sosnowo-dębowe, lub tylko dębowe, o rzadkim zwarciu z niezwykle bogatym runem. Geneza tego siedliska jest najprawdopodobniej antropogeniczna. Bogaty skład gatunkowy roślinności runa, a przede wszystkim znaczny udział gatunków ciepłolubnych, okrajkowych, wykształcił się w efekcie umiarkowanego użytkowania drzewostanu oraz ekstensywnego wypasu, nie dopuszczającego do zarastania żyznego siedliska podszytem.
Runo świetlistej dąbrowy składa się przeciętnie z ok. 65 gatunków, wśród których spotykamy zarówno gatunki borowe, gatunki żyznych lasów, jak i gatunki światłolubnych zbiorowisk okrajkowych.

Torfowiska wysokie, zdegradowane zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji

    Siedlisko dość rzadkie. Są to obszary torfowe, objęte procesem murszenia wskutek obniżenia poziomu lustra wody, działalności polegającej na wydobywaniu torfu itp. Torfowiska takie nie są porośnięte drzewostanam, a występująca na nich roślinność posiada jeszcze cechy roślinności torfowiskowej. Najczęściej są to zespoły krzewinek i mszaków ale z niewielkim udziałem torfowców. Roślinność może być zdominowana przez różne gatunki np.: wełniankę pochwowatą, bagno zwyczajne czy trzęślicę modrą. Sporadycznie mogą występować kępki krzewów bądź karłowatej sosny. W porównaniu do torfowiska wysokiego zanika charakterystyczna kępkowo-dolinkowa struktura. Przy zahamowaniu procesów degradacyjnych a także poprawie stosunków wodnych (zapobieżeniu odpływowi wód) możliwa jest regeneracja siedliska.
 
Torfowiska przejściowe i trzęsawiska

Rzadki typ siedliska charakteryzujący się występowaniem zmiennego sposobu zasilania: słabym przepływem wód podziemnych lub powierzchniowych oraz w większym stopniu zasilane wodami opadowymi. Może tworzyć się np. na zarastających jeziorach czy stawach. Roślinność jest zróżnicowana ale charakteryzuje się dwuwarstwową strukturą: mszystą i zielną. Warstwę mszystą tworzą zawyczaj torfowce lub mchy właściwe. Natomiast warstwa zielna to przeważnie turzycowiska.
Ten typ siedliska na obszarze nadleśnictwa może reprezentować obszar bagna Ceteń. Zarastające stawy powinno się pozostawić naturalnym procesom; umożliwi to kontynuacje procesu tworzenia się torfowiska.

Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe

Bogate florystycznie barwne łąki na siedliskach uwilgotnionych lub okresowo świeżych. Są to siedliska półnaturalne, wykształcone przy ekstensywnym trybie gospodarki rolnej, głównie jednokrotnym koszeniem. Wskutek melioracji i zaniku tego typu gospodarki, łąki trzęślicowe ulegają sukcesji w zbiorowiska krzewiaste i drzewiste (zarastanie olszą, wierzbą, brzozą i osiką). Natomiast w przypadku intensyfikacji gospodarki i zmeliorowaniu przekształcają się one w łąki świeże.
    Łąki trzęślicowe występują sporadycznie w dolinach dużych rzek, głównie na obszarach prywatnych.

Suche wrzosowiska

Siedliska z niską roślinnością zdominowaną przez krzewinki na suchych i ubogich glebach. Rzadko, w późniejszym etapie sukcesji pojawiają się gatunki drzewiaste – zazwyczaj brzoza brodawkowata. Największy udział ma wrzos, często spotykana jest mącznica, borówka brusznica, pszeniec zwyczajny, a także janowiec ciernisty i knotlik zwisły. Siedliska te najczęściej powstają na pasach ppoż, przydrożach, skrajach lasów. Większe płaty można spotkać na poligonach oraz opuszczonych gruntach ornych V i VI klasy. Na obszarze nadleśnictwa występują dość często, część z nich planowana jest do objęcia ochroną w formie użytków ekologicznych.

Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe – siedlisko priorytetowe

Specyficzne, zazwyczaj krótkotrwałe siedliska wykształcające się na ubogich, suchych glebach piaszczystych w warunkach pełnego dostępu światła. Pokryte są zazwyczaj roślinnością trawiastą o kępkowej strukturze oraz licznymi roślinami o charakterze kseromorficznym. Dość duży udział jest gatunków jednorocznych i zarodnikowych. Zazwyczaj dominują trawy np. strzęplica sina, kostrzewy a także byliny: goździk kartuzek, goździk piaskowy, lepnica wąskopłatkowa, zawciąg pospolity, trzcinnik piaskowy.
Siedliska muraw napisakowych są dość częste – mogą np. powstawać na zrębach w borach świeżych, jako stadium sukcesji na piaskowniach itp.

Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne

Siedliska wodne, spotykane głównie w dolinie Pilicy i innych większych rzek. Zmiana koryta rzeki powoduje powstanie odciętych zbiorników – starorzeczy – charakteryzujących się wodami eutroficznymi czyli zasobnymi w biogeny. Tutaj zaliczone są również inne naturalne zbiorniki wodne z bogatą roślinnością przybrzeżną.